ORİJİNAL METİN

İstanbul Şehremaneti tarafından 1328/1912, 1329/1913, 1330/1914 ve 1335/1919 yıllarında dört sayı olarak yayınlanan İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası’nın 1914 yılına ait üçüncü cildi, “İstatistik Şubesi Mübarek bin Galib [Eldem]” imzalı giriş yazısıyla başlar. Bu yazıda, istatistiğin yeni çağda geldiği durumdan bahsedilerek saymanın kişiler, şirketler, cemiyetler, belediyeler ve hükümetler için önemli bir hale geldiği vurgulanır.1313/1897 yılında hazırlanan istatistik mecmuası dışında herhangi bir çalışmanın yapılmadığını belirten yazar, son zamanlarda bazı idarelerce istatistiki mecmualar hazırlanmasını ve mekteb-i âli (yüksekokul) programlarına istatistik dersi eklenmesini olumlu bir gelişme olarak kaydeder. Mecmuanın ilk cildinin sınırlı olduğunu kabul eden yazar, mecmuanın aşamalı olarak genişletilmesi ve Avrupa başkentlerindeki mecmualar tarzında yayınlanması vaadinin bu sayıda kısmen gerçekleştirildiğini belirtir. Bu yazıyla yayınlanan mecmua nüshalarının Avrupa, Amerika ve Uzakdoğu’ya gönderildiğini ve buna karşılık oradan da belediye istatistiklerinin geldiğini öğrenmekteyiz. Yazar, mecmuanın bu sayısında bazı tablolara veri girilmemiş olmasını istatistiğin öneminin farkına varmayan kurumların varlığına ve bu istatistikleri hazırlayan kurumların istenilen olgunlukta olmamasına bağlayarak bu sayının önceki iki sayıdan daha ayrıntılı olduğunu söyler.

Mecmuanın 1912 yılına ait ilk sayısı 10 fasıl (bölüm), 13-256 sayfa; 1913 yılına ait ikinci sayısı 13 fasıl, 11-464-4 sayfa ve 1914 yılına ait bu üçüncü sayısı 15 fasıl, (renkli grafiklerle) 9-465-2-9 sayfadır. İkinci ve üçüncü sayılar sayfa sayısı açısından birbirine yakın olsalar da üçüncü sayı içerik olarak daha kapsamlı görünmektedir. 1914 yılına ait bu sayıda, 1913 yılı verilerinin yoğun olarak yer aldığını belirtmek mümkündür. 

Mecmuanın içeriğine bakıldığında bu sayının ilk bölümü, bir önceki sayıda olduğu gibi, “Ahval-i Hevaiyye” başlıklıdır. Bu bölümde 1913 yılı sayısında yer almayan hava durumu verileri 1914 yılıyla birlikte verilmiştir. Bu iki yılın aylık bazda yağmurlu, bulutlu, açık, karlı, fırtınalı vs. olan gün sayısı verilirken 1914 yılının sıcaklık değerleri asgari ve azami düzeyde gün gün gösterilir.

Bu sayının “Belde” başlıklı ikinci bölümü, her bir belediye dairesi sınırları içinde yaşayan nüfus sayıları; daire sınırları dahilindeki cadde, arsa, bahçe, meydan ve mezarlıkların yüz ölçümü; dairelerdeki yapı adedi; önceki sayılarda olduğu gibi cadde ve mahalle isimleriyle bunların bağlı olduğu semt ve belediye dairesi; herkese açık bahçelerin isim ve adedi hakkında bilgiler içerir.

“Ahali-i Belde” başlıklı üçüncü bölümde yine İstanbul nüfusu hakkında veriler sunulur. Bu bölüme 1913 ve 1914 yılları umumi nüfus sayıları verilerek başlanır. Belediye dairelerindeki nüfus miktarı verilen bu bölüme ayrıca 1301 (1885) senesi nüfus istatistiği eklenmiş ve din, mezhep ve milliyet esasına göre evlenme, doğum ve ölüm sayıları; ölümlere sebep olan hastalık çeşidi ve hastanelerde gerçekleşen ölüm sayıları verilmiştir. Bu ölümlerin 1904 yılına kadarki toplamlarının verildiği bölümde, 1912-1913 yıllarındaki intihar, ölü doğum, düşük, çiçek hastalığı ve kolera gibi vakaların verileri eklenmiş fakat 1914 yılı eksik kalmıştır.

Dördüncü bölüm “Edyan-ı Muhtelife” başlıklıdır. Burada İstanbul nüfusu din, mezhep ve kadın-erkek esasına göre ayrıntılı olarak verilir. Yine cami, mescit, tekke, zaviye, sinagog ve kiliselerin isimleri, bulunduğu yer,  hangi milliyete/dine ait olduğu ile rahip ve rahibeler tarafından yönetilen okullardaki öğrenci sayısı bu bölüme eklenmiştir.

“Umur-ı Maarif” başlıklı beşinci bölüm de okulların ismi, hangi belediye dairesine bağlı olduğu ve mevkii gibi bilgilerle başlar. Bu kısımda okula devam edenlerin cinsiyet ve milliyet esasına göre sayılarıyla bulundukları kademe gibi veriler de paylaşılır. Darülfünun’da okuyan öğrencilerin kayıtlı olduğu bölümler ve öğrenci sayıları; Mekâtib-i Âliye, Tıp Fakültesi, askeri, idadi ve sultani mekteplerde okuyan öğrenci sayısı; medreselerin ismi, yeri ve adedi, bu medreselerdeki oda, sınıf ve kütüphane sayısı gibi bilgiler de bu bölümünde yer alır. Yine kütüphanelerin ismi, kuruluş tarihi, banisi, bulunduğu yer, kitap sayısı, bu kitapların konusuna göre tasnifi; müzelerdeki tarihi eserlerin ait olduğu uygarlığa göre sayısı; İstanbul’daki matbaa sayısı ve yayınlanan süreli yayınların dillere göre adedi bu kısımda paylaşılır. Son olarak dönemin başkenti İstanbul’da çocuk bahçeleri, hayvanat ve nebatat bahçeleri bulunmadığı kaydedilerek beşinci bölüm bitirilir.

Bayındırlık işleriyle ilgili veriler “Umur-ı Nafia” adlı beşinci bölümde yer alır. Su kumpanyalarının su sarfiyatı; hamamların ve abdesthanelerin adedi; kesilen hayvan sayısı ve bundan elde edilen vergi miktarı; milliyet esasına göre ayrılan fırın ve kasap dükkânlarının belediye dairesine göre sayıları verilir. Buz imalatıyla ilgili istatistiki bilgi elde etme çabasının sonuçsuz kaldığı üzülerek belirtilir. Her bir daire dahilindeki hastane miktarıyla resmi ve özel hastanelerin ismi verildikten sonra 1913 yılında hastanelerde vefat eden kişilerin millet, cinsiyet ve yaş esasına göre hangi hastalıktan vefat ettiği, 1914 yılında hastanelerde çalışan ve tedavi gören kişi sayısı, Kadıköy ve Makriköy’deki mezarlık sayısı, Beyoğlu Nisa Hastanesi’nde görülen hastalıklar, yardım cemiyetleri ve eczaneler hakkında bilgiler verilir.

“Umur-ı Zabıta” başlıklı yedinci bölüm belediye dairelerindeki polis merkezlerinin sayıları verilerek başlar. Bu bölümde işlenen suçların çeşidi, suç işleme oranı, suç işlediği gerekçesiyle yakalanan veya firarda olanların sayısı, bunların medeni ve ailevi durumları, meslekleri, milliyetleri, tahsilleri, şehirli mi köylü mü oldukları, yaşları, tabiiyetleri gibi ayrıntılar işlenmiştir. Yine çarşı ve pazar yerlerinde çeşitli sebeplerle müsadere olunan (el konulan) yiyecekler, belediye daireleri dahilinde sene içinde meydana gelen yangınlar ve Şehremaneti laboratuvarlarında ay ay tahlil edilen yiyecek, içecek ve diğer malzemenin cinsi ve sayısı gibi bilgiler de bu bölümde yer alır.

Mecmuanın sekizinci bölümü “Umur-ı Ziraiye” başlıklıdır. Bu bölümde bostanlar, at pazarları, belde içinde bulunan evcil hayvan miktarı, süt, süthaneler ve balık ticareti gibi konular ele alınmıştır. Ne var ki veri göndermesi beklenen belediyeler mecmuanın bu talebini karşılamada âtıl kalmıştır. Mesela, her bir daire dahilinde bulunan bostanların yüz ölçümüne ve bu bostanlarda çalışan bahçıvanların miktarına dair veriler yalnızca Makriköy Dairesi’nden gelmiştir. Tabloda adı bulunan Bayezid, Beyoğlu, Yeniköy, Üsküdar, Kadıköy, Adalar Dairelerinden ise konuyla ilgili herhangi bir veri gelmediği boş kalan sütunlardan anlaşılmaktadır. Yine Anadolu Hisarı ve Fatih Dairelerinden belde dahilinde bulunan evcil hayvan miktarıyla ilgili veriler gönderilmiş olsa da Anadolu Hisarı Dairesi’nden gelen verinin çok az olduğu görülmekle birlikte Fatih Dairesi’nden gelen istatistik de 1329/1913 senesine aittir.  

Uzun ve ayrıntılı bölümlerden biri olan “Umur-ı Ticariye” başlıklı dokuzuncu bölümde, ticaret odalarının ismi ve çalışan sayısı; esnaf cemiyetleri ve cemiyeti oluşturan esnafın sayısı; borsada işlem gören şirketler, fon fiyatları ve meskûkâtın altı aylık alış-satış fiyatı verilir. Haller için ayrı bir başlık açılsa da İstanbul’da yiyecek ve et hallerinin henüz inşa edilmediği ve her daire dahilinde etin farklı fiyattan satıldığı söylenmektedir. Bu bölümde ayrıca belediye dairelerindeki çarşı-pazar yerlerinin ismi ve açık olduğu günler; Yeniköy ve Anadolu Hisarı Dairelerinde bu pazarlarda satılmış ihtiyaç maddelerinin miktarı; satılan maddelerin dairelerdeki azami ve asgari fiyatı; satılan et miktarı; bir sene zarfında ve ay bazında etteki fiyat değişimi; tavuk pazarı, kömür ve odun depoları; Kapalıçarşı’da ay bazında satılan mücevheratın miktarı; toptan satış yapan ticarethaneler; eğlence mekânları (konser, tiyatro, sinema, kulüp); imalathane ve darüssınaalar; bira fabrikaları ve içki bayileri; gazhaneler ve gaz kumpanyaları hakkında bilgiler verilir. Dokuzuncu bölümün son başlığı olan “Elektrik Şirketi”ne beldenin henüz elektrikle aydınlatılmadığı söylenerek herhangi bir veri eklenmemiştir.

Onuncu bölüm “Kumpanyalar ve Şirketler” başlıklıdır. 1913 yılı sayısında olduğu gibi, bu bölümde de merkezi İstanbul’da olan Osmanlı anonim şirketlerinin ismi, kuruluş tarihi ve sermayesi; sanayi ve ticari işlere bağlı olarak kurulan şirket ve ticarethanelerin sermayesi; şimendifer kumpanyaları; yangın ve hayat sigortası kumpanyaları hakkında bilgiler verilir. Reji Şirketi’nden defalarca bilgi istenmesine rağmen herhangi bir verinin gönderilmediği üzülerek belirtilir.

“Bankalar” başlıklı on birinci bölümde, yine merkezi İstanbul’da olan bankaların sermaye ve aksiyonları; İstanbul’da şubesi bulunan bankaların kuruluş tarihleri, sermayeleri, aksiyon ve merkezleri; 1912-1914 arasında Ziraat Bankası ve 1912-1913 arasında Emniyet Sandığı’nın sermaye ve gelir-gideri; gayrimenkulün 1913-1914 yılı için alım-satımıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Bölümün sonuna 1913 yılı sayısında olmayan “Emlak Bankası” başlığı eklenmiş olsa da İstanbul’da henüz emlak bankalarının oluşturulmadığı bilgisiyle yetinilmiştir.

On ikinci bölüm nakliye ve nakliye araçları hakkındadır. Bilgi elde edilen caddelerin miktarı; bir sene zarfında yeni yapılan ve tamir edilen cadde ve meydanların uzunluğu ve bunun için yapılan harcama miktarı; burada çalışan işçilere ödenen ücret; kamuya açık bahçelerin genişliği ve belediye dairelerinde umumi saatlerin adedi; inşa ve tamir edilen bina adedi; elde edilebilen mevcut bina adedi; meydan ve caddelerin aydınlatılması gibi istatistiki veriler bu bölümde verilir. Köprülerin aylık geliri; rıhtım kumpanyalarının çalışan sayısı; demiryolu kumpanyaları; tramvay şirketiyle taşınan yolcu adedi; araba, otomobil, bisiklet, motosiklet ve binek hayvan sayısı; deniz araçları, Şirket-i Hayriye ve vapur kumpanyaları hakkında sınırlı ve son olarak posta, telefon ve telgraf merkezlerinde yapılan işlemlere ilgili ayrıntılı veriler sunulur.

“Heyet-i Belde” başlıklı on üçüncü bölümde, 1913 yılı sayısında olduğu gibi, belediye meclisindeki encümenlerin aza ve azaların meslek ve milliyet esasına göre sayıları, bunların aldıkları oy oranı; merkez Emanet’te, heyetlerde ve dairelerde çalışan kişi sayısıyla merkez Emanet’in resmi makamlarla ve belediye daireleriyle yazışma adedi verilir.

On dördüncü bölüm “Beldenin Ahval-i Maliyesi” başlıklıdır. Burada ilk olarak beldenin gelir-gider kalemleri toplu bir şekilde listelenir. Bu gelir-gider kalemlerinin ayrıntılı miktarı; belediye dairelerinde çalışanların ayrıntılı sayıları, maaşları ve diğer giderleri; temizlik işlerinde kullanılan malzeme ve eşyanın cins ve miktarı da bu bölümün konusudur. Buradaki verilerin ayrıntılı olduğunu belirtmek mümkündür.

On beşinci ve son bölüm “İntihabat-ı Mebusan” başlıklıdır. 1913 yılı sayısında olduğu gibi İstanbul mebusları, müntehib-i sanileri ve mebusan seçimi teftiş heyeti hakkında istatistiki veriler sunulur.

Bu sayının farklılıklarından biri de sona eklenen renkli grafikler ve haritadır. Şehrin hava durumunu, dairelerin yüz ölçümünü, umumi nüfusu ve ölüm oranlarını içeren grafikler ve belediye dairelerinin sınırlarını gösteren harita mecmua içindeki bilgilerden hareketle oluşturulmuştur.

Önceki sayılarda olduğu gibi bu sayıda da köşeli parantezle yapılan düzeltmeler tarafımızdan eklenmiştir. “Hata ve Savab” cetvelindeki bazı düzeltiler, fihristte olup metin içerisinde olmayan başlıklar ve eksik olduğunu düşündüğümüz bilgiler, eski harflerle ve okunduğu gibi yazılan yabancı isimlerin bulunabilen asıl halleri köşeli parantez içerisinde gösterilmiş; okunuşundan emin olunamayan kelimelerin yanına köşeli parantezde soru işareti ([?]) eklenmiştir. Son olarak, kafa karışıklığı yaratmaması için, metnin orijinal fihristindeki sayfa numaraları kaldırılmıştır.

Mecmuanın fihristi/içindekileri, içerideki başlıklarla tam olarak uyumlu değildir. Fihristte olup metin içerisinde olmayan başlıklar olduğu gibi, fihristte ve metin içerisinde bulunan başlıkların birbirinden farklılık gösterdiği durumlar da mevcuttur. Tablodaki başlık numaraları verilen sırayı takip etmemekle birlikte numaralarda atlamalar vardır. Mecmua yayına hazırlanırken orijinal metinden kaynaklı bu tür sorunlara müdahale edilmemiştir. Bazı tabloların belirli maddelerinde sayısal veriler olsa da yekûn (toplam) kısmı boş bırakılmış, toplamlarındaki yanlışlara dokunulmamıştır.

Sürekli vurguladığımız gibi, İstanbul’un belleğini muhafaza eden en önemli kurumlardan biri olan İstanbul Büyükşehir Belediyesi olarak söz konusu kent belleğini görünür ve bilinir kılmak en önemli gayretlerimizden biridir. Bu proje de bu sürecin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. 

“İstanbul Büyükşehir Belediyesi belleğine sahip çıkıyor” mottosuyla başlattığımız İstanbul Şehremaneti/Belediyesi yayınlarının yeni harflerle yeniden yayınlanması projesi çerçevesinde 1926 yılı İstanbul Şehremaneti Salnamesi ile 1328/1912 ve 1329/1913 yılları İhsaiyat Mecmuası yayınlandı. Ayrıca her ay bir sayı olmak üzere İstanbul Şehremaneti Mecmuası yayınlanmaya devam ediyor.

Bugün sizlerle paylaştığımız 1330/1914 yılı İhsaiyat Mecmuası’nın yayına hazırlanmasıyla bu serinin tamamlanmasına bir adım daha yaklaşmış oluyoruz. 

Kentin yazılı belleğini kayıt altına alan bu çalışmaların İstanbul’u anlamak ve kadim öyküsünü takip etmek adına çok değerli olduğunu düşünüyor, herkese iyi okumalar diliyoruz.