İzzet Umut Çelik

Kitap ve kütüphaneler, İstanbul’un uzun ve zengin tarihinin izini sürebileceğimiz başlıklarındandır. Bu anlamda Bizans ve Osmanlı İstanbul’unda kütüphane ve kitap merkezli bir kültürel ve mimari mirastan söz edebiliriz. Bizans dünyasında özellikle manastırlar başta olmak üzere, din görevlileri tarafından kitaplar toplanıp kopyalanarak büyük kütüphaneler kurulmuştur.

Osmanlı İstanbul’unda da benzer bir seyir olmakla birlikte, ilk bağımsız kütüphane yapısı, 1667 yılında Köprülü Fazıl Ahmet Paşa zamanında Fatih’te inşa edilmiştir. Bu kütüphane Osmanlı Devleti’nin ilk halk kütüphanesi olma özelliğini taşımakla birlikte, günümüzde İstanbul Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi olarak hizmet vermektedir. Cumhuriyet İstanbul’unda ise bu süreç hızlanarak devam etmiş, kitap ve kütüphanenin serüveni yeni bir boyut kazanmıştır.

Uzun soluklu bir anlatıya sahip Atatürk Kitaplığı’nın kuruluş çalışmaları, Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzanır. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü bünyesinde hizmet veren kütüphaneyle ilgili 1924 yılında “Şehremaneti Kütüphanesi” adıyla bir kütüphane açıldığı bilgisi bulunmakla birlikte, ilk mekânsal kullanımın Şişli’de Atatürk Müzesi olarak hizmet veren bina olduğu bilinmektedir.

1931 yılında koleksiyon Beyazıt Medresesi’ne taşınır. Cumhuriyet’in 10. yıl kutlamaları çerçevesinde 31 Ekim 1933 günü İnkılap Müzesi’nin bir bölümü olarak açılan kütüphane 10 Temmuz 1939’da bu defa Şehir ve İnkılap Vesikaları Müze ve Kütüphanesi adıyla yeniden düzenlenerek dönemin valisi Lütfi Kırdar tarafından halkın hizmetine sunulur.

Önemli bağış ve koleksiyonlarla sürekli gelişme gösteren kütüphane 1939-1981 yılları arasında İstanbul Belediye Kütüphanesi olarak tarihi II. Bayezid Medresesi’nde hizmet verir.

Atatürk Kitaplığı’nın günümüz binasında devam eden anlatısı ise Cumhuriyet’in 50. yılına uzanmaktadır. Koç Vakfı’nca temeli 1973 yılında Cumhuriyet'in 50. kuruluş yıldönümü etkinlikleri kapsamında atılan ve 2 Kasım 1976'da Ahmet İsvan’ın başkanlığı döneminde belediyeye devredilen Taksim'deki bina 3 Mart 1981 gününden itibaren kütüphane olarak hizmet vermeye başlar.

Günümüzdeki binanın projesi Cumhuriyet devri mimarisinin önemli isimlerinden Sedad Hakkı Eldem ve Hamdi Şensoy tarafından tasarlanmıştır. Cumhuriyet döneminin modern mimarisine damgasını vuran Sedad Hakkı Eldem mimari üretiminin yanı sıra mimarlık tarihine ve kuramına dair birçok çalışmaya imza atmıştır. 1932’de Güzel Sanatlar Akademisi’nde başladığı hocalık görevini 1978’de emekli oluncaya dek sürdürmüş, İstanbul Adliye Sarayı Binası, Taksim Atatürk Kitaplığı, Sosyal Sigortalar Kurumu binası gibi pek çok önemli binanın tasarım ve uygulamasını yapmıştır.

Atatürk Kitaplığı’nın, SedadHakkı’nın mesleki yaşantısında önemli bir yeri vardır. Eldem’in ilk olarak Hilton Oteli Türk Lokantası (1954-62) için yapılan eskizlerde denediği altıgen formları daha sonra Atatürk Kitaplığı’nda sürdürecektir. Eldem’in daha sonra projelendirip uygulamaya geçirilmemiş olan Ankara Atatürk Kültür Merkezi Projesi’nde de (1981) altıgen kompozisyonu kullandığı görülmüştür. Birbirine benzer tasarım planlarına sahip bu yapılar içerisinde sadece Atatürk Kitaplığı projesi uygulanma şansı bulmuştur.

Yapı, Cumhuriyet mimarisi açısından özellikle tasarım boyutuyla birlikte önemli bir yere sahiptir. Sedad Hakkı Eldem ve Hamdi Şensoy tarafından projesi hazırlanan Atatürk Kitaplığı, Koç Vakfının kitaplık, müze ve sergi salonlarından oluşan kültür merkezi projesinin ilk kısmı olarak Sheraton Otelinin önündeki hafif eğimli yamaca yapılmıştır. Üç kat olarak tasarlanan betonarme yapıda merkezi planlı bir kompozisyon ve altıgenlerden oluşan bir şema kullanılmıştır. Başlangıçta müze, sergi salonları ve kütüphaneler ile bir kültür kompleksi şeklinde planlanan yapının sadece kütüphane kısmı hayata geçirilmiştir.

Betonarme karkastan yapılmış olan Atatürk Kitaplığı üç kattan oluşur. Dayandığı esas açısından Türk mimarisinde merkezi kompozisyonlu orta hâkim plan düzenindedir. Eldem’in plan çözümlerinde merkezi mekân kullanımı, mekânın ışıkla olan ilişkisini sorgulaması ve geliştirmesi açısından da önemlidir. Merkezi mekân, iç sofa, orta sofa ya da klasik anlamıyla köşk planı, gelenekselin yeniden yorumlanması bağlamında Eldem mimarisinde özellikle büyük konutlar ve kamusal yapılar içinde başvurulan bir mimari biçime karşılık gelir.

Ana giriş zemin kattan yapılır. Diğer iki kat bodrum konumundadır. Giriş katta ana okuma salonu bulunur. Girişin sağ ve solunda konferans ve sergi salonları, bunların altlarındaki katlarda idare ve kitap konservasyon birimleri vardır.

Binanın geniş saçakları olup, bu saçakların altları ahşap kaplıdır. Altıgen petekler, cephelerde çıkma etkisi yapar. Çatı yine altıgen formda kurşun kaplı altı kubbeden meydana gelmiştir. Bina her bir altıgen modülün üzerindeki altıgen fenerlerin fiberglass başlıklarıyla doğal olarak aydınlatılır.

Yapının iç mekân kurgusunda da ince detaylar ve bütüncül bir tasarımın izlerini görmek mümkündür. Bu anlamda özellikle mekân aydınlatmasında kullanılan yarım kubbelerle yapılan düzenleme örnek verilebilir. Yarım kubbelerle oluşan bu düzende çatıdaki aydınlatma fenerlerinden okuyucu masalarındaki lambalara devam eden tasarım bütünlüğünü görmek mümkündür.

Türkiye çağdaş mimarlık tasarımının önemli bir örneği olan bina, İstanbul’un mimari hafızasını oluşturan yapılardandır. Mimari tasarım ve uygulama pratiği dışında yapıyı önemli kılan diğer bir özellik işlevidir. Atatürk Kitaplığı, şehrin düşünsel ve kültürel iklimini belirleyen bir merkez olma özelliğini kurulduğu günden bugüne devam ettirmektedir. Geçmiş yılların birikim ve hafızasını taşıyan Atatürk Kitaplığı, yeni bir soluk ve enerjiyle İstanbul halkına hizmet vermeye devam etmektedir.