Mecmuanın yayına hazırlanan ve 1329/1913 yılına ait bu ikinci cildi, 13 fasıldan (bölümden), oluşmaktadır. On bölümden oluşan 1328/1912 yılına ait ilk sayı 13 256 sayfa iken bu sayı 11 464 4 sayfadır. Mecmuayı hazırlayan Şehremaneti İstatistik Şubesi kapsamlı tablolar hazırlamış olsa da bu tablolara eklenmesi gereken veriler eksiktir. “Şehremaneti İstatistik Şubesi” imzalı önsözden anlaşıldığı üzere istenen bilgiler ilgili dairelerden geç gönderilmiş ya da hiç gönderilmemiştir. 

Mecmuanın içeriğine bakıldığında birinci sayıda başlık düzeyinde yer alan “Ahval-i Hevaiyye” başlıklı birinci bölümün tabloları, bu sayıda da boş kalmıştır. Bunun nedeni Rasadhane Müdüriyeti’nden defalarca istenmesine rağmen herhangi bir veri gelmemesidir. Boş kalan bu tablodan sadece hangi başlıklarda istatistiki bilgi sunulmak istendiği anlaşılmaktadır. 

Mecmuanın ikinci bölümü “Belde” başlıklıdır. Bu bölüm, her bir belediye dairesi sınırları dahilinde yaşayan nüfus sayılarıyla başlar. Daire sınırları dahilindeki cadde, arsa, bahçe, meydan ve mezarlıkların yüzölçümlerinin verilmesi planlanmış olsa da elde edilen veri çok sınırlıdır. Kutsal mekânlar, resmi binalar, kışla, hastane, okul, rıhtım ve istasyonların kapladığı alana dair hiçbir veri elde edilememiştir. Birinci sayıda olduğu gibi, mahalle isimleri ve bunların bağlı oldukları semt ve belediye dairesi; cami ve mescit isimleriyle mevkileri; tekke, zaviye, medrese, türbe, çeşme, kütüphane, matbaa, mektep, müze, hastane, han, sinagog ve kilise sayıları; ticari mekânlar haline gelmiş sokak ve caddelerin isimleri, bulunduğu mevki ile meydan ve umumi bahçe isimleri verilmiştir. Her belediye dairesi içindeki boş arsalarla ilgili bir tablo oluşturulmuş olsa da herhangi bir veri eklenmemiştir.

“Ahali-i Belde” başlıklı üçüncü bölümde sınırlı olsa da İstanbul nüfusu hakkında ayrıntılı verilere yer verilmeye çalışılmıştır. Nüfusun cinsiyet ve milliyete göre sayıları ile evlenme, doğum ve ölüm oranları verilmiştir. Evlenme istatistiğine veri eklenmemiş olsa da farklı din, mezhep ve milliyetlerden kişiler arasındaki evlenme sayılarıyla ilgili tablolar oluşturulması dikkat çekicidir. Doğum ve ölüm sayıları din, mezhep ve milliyete göre ayrıntılandırılmıştır. Buna ek olarak ölümlere sebep olan hastalık çeşidi; ölenlerin milliyet, cinsiyet, yaş ve belediye dairelerine göre oranları ve hastanelerde gerçekleşen ölüm sayıları verilir. Hastalıklar haricinde intihar vakalarının istatistiği de verilmiştir. Kolera vukuatı yine belediye dairesi ve milliyet esas alınarak verilmiş ve hangi hastanede kaç kişinin tedavi edildiği belirtilmiştir. İstanbul içi ve İstanbul’dan vilayete ya da vilayetten İstanbul’a; İstanbul’dan yurtdışına yapılan göçlerle ilgili tablolar boş kalmıştır.

Dördüncü bölüm “Umur-ı Maarif” başlıklıdır. Bu bölümde belediye daireleri sınırları içinde bulunan okul ve Darülfünun’da okuyan öğrencilerin kayıtlı olduğu bölümler ve bunların milliyet esasına göre sayıları; Sanayi-i Nefise, askeri okullar, Galata Sultanisi, Ticaret mektebi ve Darüşşafaka gibi eğitim kurumlarında okuyan ve Müslüman okullarındaki gayrimüslim, yabancı okullardaki Müslüman öğrenci sayıları; derecelerine göre ayrılmış okulların öğrenci ve personel sayıları; yabancı okullarla ilgili istatistiki bilgiler; kütüphaneler ve bu kütüphanelerde mevcut kitap sayıları, müzeler ve yayınlanan süreli yayınların adetleri verilir. İstanbul Vilayeti Maarif Müdüriyeti tarafından gönderilen ayrıntılı veriler nedeniyle mecmuanın önsözünde müdüriyete teşekkür edilir.

Dördüncü bölümünün son başlığı olan “Hayvanat ve Nebatat Bahçeleri” kısmında bu bahçelerin henüz İstanbul’da mevcut olmadığı belirtilir. Söz konusu bahçelerin İstanbul’da mevcut olmamasına rağmen neden böyle bir alt başlık oluşturulduğu ve “Umur-ı Maarif” başlığı altında verildiği düşündürücüdür. Osmanlı modernleşme serüveninin en önemli araçlarından biri haline gelen kanunlaştırma süreci dahilinde hukuktan imar yasalarına birçok yasa ve nizamnamenin yurt dışından doğrudan alındığı ya da uyarlandığı bilinmektedir. Söz konusu tablo da bunun bir örneği olmalıdır. Böyle bakıldığında bu ve benzeri yayınların Osmanlı modernleşme anlatısının anlaşılması adına da önemli veriler barındırdığı muhakkaktır.

Bayındırlık işleriyle ilgili verilerin yer aldığı “Umur-ı Nafia” adlı beşinci bölümde, istatistiki tablolar belediye dairelerindeki su sarfiyatıyla başlasa da bunlara dair veri eklenmemiştir. Bir tek Kâğıthane Suyu ile ilgili bazı veriler elde edilmiştir. Çeşmeler, bendler, su kemerleri ve su terazileriyle ilgili veriler sınırlıyken menba suları ve Üsküdar ile Kadıköy su kumpanyaları hakkında daha fazla veri elde edilebilmiştir. Hamamlar, lağımlar, abdesthaneler, umumi saatler hakkında sınırlı bilgi verilen mecmuada, kesilen hayvan sayılarının ayrıntılı istatistiğine de yer verilmiştir. Yine bu bölümde milliyet esasına göre ayrılan fırınlar ve kasap dükkânlarının belediye dairesine göre sayıları yer alır. Resmi ve özel hastanelerin isimleri, hastanelerde çalışan ve tedavi gören kişiler, eczane sayıları, Beyoğlu Nisa Hastanesi’nde görülen hastalıklarla ilgili, eksik de olsa, bazı veriler sunulurken Darülaceze’de çalışan personel, tedavi gören hastalar, vefat edenler ve Darülaceze’ye gelen-giden kişilerle ilgili güncel veriler yer almaz. Bu bölümde son olarak yardım cemiyetleriyle ilgili bilgiler verilir.

“Umur-ı Zabıta” başlıklı altıncı bölümün verileri İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından ayrıntılı olarak gönderilmiştir. Burada polis merkezlerinin sayısının yanı sıra suç çeşitleri, suç işleme oranları, suç işlediği gerekçesiyle yakalanan veya firarda olanların sayıları, bunların evli, dul veya hiç evlenmemiş oluşu, çocuklu olup olmadıkları, meslekleri, milliyetleri, tahsilleri, şehirli mi köylü mü oldukları, yaşları, tabiiyetleri gibi ayrıntılar işlenmiştir. Bu bölümün diğer bir konusu yangınlardır. Burada yanan yerlerin cinsi, hangi sigorta kumpanyasının zararı karşıladığı, belediye dairelerindeki itfaiye ve tulumba merkezleri sayıları verilir. Şehremaneti laboratuvarlarında tahlil edilen yiyecek, içecek ve diğer malzemenin cins ve sayıları da bu bölümde yer alır.

Mecmuanın yedinci bölümü “Umur-ı Ziraiye” başlıklıdır. Burada ilk olarak bostanlarda yetişen sebzevata yer verilmiştir. Fakat burada Bayezid, Kadıköy ve kısmen Üsküdar verileri girilmiş, diğer dairelerin verileri eksik kalmıştır. Daireler dahilinde bulunan evcil hayvan sayılarının verilmesi amaçlansa da sadece Fatih’te olan evcil hayvanların istatistiği ile sınırlı kalınmıştır. Bu hayvanlardan ithal edilenlerin miktarının hafta bazlı işleneceği bir tablo oluşturulmuşsa da herhangi bir veri elde edilememiştir. Yine at pazarlarında alınıp satılan atların cinsi, sayısı ve bundan elde edilen vergi miktarına yer verilmiştir. Balıkçılıkla ve avlanan balık çeşitleriyle ilgili güncel bir veri yoktur.

“Umur-ı Ticariye” başlıklı sekizinci bölümde, ticaret odalarının isimleri ve çalışanlarının sayıları; esnaf cemiyetleri ve cemiyeti oluşturan esnafın sayıları; borsada işlem gören şirketler ve fon fiyatları; meskûkâtın ay ay alış-satış fiyatı; beldeye ithal edilen arpa, buğday, mısır gibi ihtiyaçların fiyatları ve nereden ithal edildiği; çarşı-pazar yerleri ve burada satılan yiyeceklerin çeşit ve miktarı; kömür ve odun depolarının bulunduğu yerler ve bu depolardaki kömür ve odun miktarı ve fiyatı; Kapalıçarşı’da satılan mücevheratın miktarı ve bundan alınan vergi; toptan satış yapan ticarethanelerin cinsi ve milliyet esasına göre sayıları; eğlence mekânları, kulüpler ve kulüp çalışanları; eksik de olsa imalathane ve darüssınaaların ismi, sermaye miktarı ve motor adetleri; bira fabrikaları hasılatı ve çalışan sayıları; içki bayi adetleri; gazhaneler ve gaz kumpanyaları hakkında veriler yer alır.

Dokuzuncu bölüm “Kumpanyalar ve Şirketler” başlıklıdır. Merkezi İstanbul’da olan Osmanlı anonim şirketlerinin isimleri, kuruluş tarihleri ve sermayeleri; bu şirketlerin bazılarının yıllara göre gelir-gideri; sanayi ve ticari işlere bağlı olarak kurulan şirket ve ticarethanelerin kuruluş tarihleri ve sermayeleri; şimendifer kumpanyaları; yangın ve hayat sigortası kumpanyaları hakkındaki veriler bu bölümde yer alır. 

“Bankalar” başlıklı onuncu bölümde, Ziraat Bankası ve Emniyet Sandığı’nın sermaye ve gelir-gideri; merkezi İstanbul’da olan bankaların sermayeleri; İstanbul’daki diğer bankaların kuruluş tarihleri, sermaye ve merkezleri hakkında elde edilen veriler sunulur. 

Nakliye işi ve araçları mecmuanın on birinci bölümünün konusudur. Yeni yapılan ve tamir edilen cadde ve meydanların uzunluğu, bunun için yapılan harcama miktarı, işçilere ödenen ücret; kamuya açık bahçelerin genişliği ve burada bulunan lokanta, konser, tiyatro, sinema gibi alanların sayısı ve bu alanlardan elde edilen gelir; inşa ve tamir edilen yapı adetleri ve bunlardan alınan vergi miktarı; meydan ve caddelerin aydınlatılması; köprüler; rıhtım kumpanyaları; demiryolu kumpanyaları; tramvay ve otobüs şirketleri; araba, otomobil, bisiklet, motosiklet ve binek hayvan sayıları; deniz araçları, Şirket-i Hayriye ve vapur kumpanyaları hakkında istatistiki bilgi verilmiştir. Bu bölümün verileri önemli oranda eksiktir. Buna karşın, önsözde belirtildiği gibi posta ve telgraf merkezlerinde yapılan işlemlere ilgili veriler, Posta Telgraf ve Telefon Nezareti’nden “mükemmel ve mufassal” bir şekilde gönderilmiştir. 

“Heyet-i Belde” başlıklı on ikinci bölüm, merkez idare hakkındaki verilerle başlar. Burada belediye meclisindeki encümenlerin aza sayıları, azaların meslek ve milliyet esasına göre oranları, bunların aldıkları oy oranları, heyetlerde ve şubelerde çalışan kişi sayıları, belediye dairelerinde çalışan personel sayıları verilmiştir. Sıhhiye müesseseleri kısmında hastanelerde çalışanların sayıları listelenmiştir. Ayrıca ayrıntılı bir şekilde ay ay beldenin gelir-gider kalemleri ve oranlarıyla Üsküdar ve Makriköy’ün (Bakırköy) maaş ve gelir-gider sayıları verilmiştir.

On üçüncü ve son bölüm “İntihabat-ı Mebusan” başlıklıdır. İstanbul mebusları ve müntehib-i sanilerin (iki dereceli seçimde mebusları seçenler) millet esasına göre sayıları ile mebusan seçimi teftiş heyeti hakkında istatistiki veriler sunulmuştur. 

***

Yukarıda içeriğini kısaca özetlemeye çalıştığımız mecmuada, köşeli parantez içinde gösterilen kısımlar yayına hazırlayanlar tarafından eklenmiştir. “Hata ve Savab” cetvelindeki bazı düzeltiler, fihristte olup içeride olmayan başlıklar ve eksik olduğunu düşündüğümüz bilgiler, eski harflerle ve okunduğu gibi yazılan yabancı isimlerin bulunabilen asıl halleri köşeli parantez içerisinde gösterilerek okunuşundan emin olunamayan kelimelerin yanına köşeli parantezde soru işareti ([?]) eklenmiştir. Son olarak, kafa karışıklığı yaratmaması için, metnin orijinal fihristindeki sayfa numaraları kaldırılmıştır.

Mecmuanın fihristi/içindekileri, içerideki başlıklarla tam olarak uyumlu değildir. Fihristte olup metin içerisinde olmayan başlıklar olduğu gibi, fihristte ve metin içerisinde bulunan başlıkların birbirinden farklılık gösterdiği durumlar da mevcuttur. Tablodaki başlık numaraları verilen sırayı takip etmemekle birlikte numaralarda atlamalar vardır. Mecmua yayına hazırlanırken orijinal metinden kaynaklı bu tür sorunlara müdahale edilmemiştir. Bazı tabloların belirli maddelerinde sayısal veriler olsa da yekûn kısmı boş bırakılmış, toplamlarındaki yanlışlara dokunulmamıştır.  

***

İstanbul’un belleğini muhafaza eden en önemli kurumlardan biri olan İstanbul Büyükşehir Belediyesi olarak kent belleğini görünür ve bilinir kılmak en önemli gayretlerimizden biridir. Bu proje de bu sürecin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. 

“İstanbul Büyükşehir Belediyesi belleğine sahip çıkıyor” mottosuyla başlattığımız İstanbul Şehremaneti/Belediyesi yayınlarının yeni harflerle yeniden yayınlanması projesi çerçevesinde daha önce 1926 yılı İstanbul Şehremaneti Salnamesi ile 1328/1912 yılı İhsaiyat Mecmuası yayınlandı. Ayrıca 1924 yılından itibaren İstanbul Şehremaneti tarafından aylık olarak yayınlanan İstanbul Şehremaneti Mecmuası’nı her ay bir sayısı olmak üzere çeviriyazımıyla birlikte yayınlamaya devam ediyoruz. 

Şimdi sizlerle paylaştığımız 1329/1913 yılı İhsaiyat Mecmuası’nın yayına hazırlanmasıyla bu serinin tamamlanması yolunda büyük bir adım daha atılmış oluyor. 

Kentin yazılı belleğini kayıt altına alan bu çalışmaların İstanbul’u anlamak ve kadim öyküsünü takip etmek adına çok değerli olduğunu düşünüyor, herkese iyi okumalar diliyoruz.