Yayına Hazırlayanların Notu

İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası, İstanbul Şehremaneti tarafından 1328/1912, 1329/1913, 1330/1914 ve 1335/1919 yıllarında dört sayı olarak yayınlanmış bir istatistik mecmuasıdır.

Mecmuanın, yayına hazırladığımız 1328/1912 yılına ait ilk cildi, 10 fasıl (bölüm) olarak planlanmış, ancak aşağıda açıklanacak bazı sebeplerle bu bölümlerin bir kısmı mecmuaya alınamamıştır.

Mecmua “Belde” başlıklı üçüncü bölümle başlamaktadır. Bu bölümde, İstanbul’un idari taksimatı ve yapı stoğu üzerine yoğunlaşılmıştır: Mahalle isimleri ve bunların bağlı oldukları belediye dairesi; meydan, ticari mekânlar haline gelmiş sokak ve caddeler, kadim han, kilise, sinagog, matbaa, çeşme, medrese, tekke, zaviye, cami ve mescit isimleri ve sayıları ile mevcut yapıların kullanım durumlarına göre istatistiği verilmiştir.

“Ahali-i Belde” başlıklı diğer bölümde İstanbul’un nüfusu ve demografik hareketlerine yer verilmiştir: Nüfusun milliyet, cinsiyet, yaş ve mesleğe göre miktarı; evlenme oranları; hastalık çeşidine göre ölüm, ölümün yine milliyet, cinsiyet ve yaşa göre miktarı; doğum ve ölü doğum oranlarıyla meydana gelen kolera vakalarıyla ilgili istatistik verilir.

“Umur-ı Maarif” bölümü eğitim ve kültürel varlıklarla ilgili veriler içermektedir. Burada, resmi ve özel okulların sayıları (bu okullar ayrıca “Müslim”, “Gayrimüslim” ve “Yabancı” şeklinde sınıflandırılır), okullarında okuyan çocukların cinsiyetlerine göre oranları, kütüphaneler ve bu kütüphanelerde mevcut kitap sayıları, müzeler ve yayınlanan süreli yayınların adetleri verilir.

“Umur-ı Nafia” (bayındırlık işleri) bölümünde, bir sene zarfında yeniden inşa ve tamir edilen caddelerin uzunluğu; 1910 yılından beri meydana gelen depremlerin tarihleri ve yarattığı hasar; mezbahalarda kesilen hayvanlar; çeşmeler, bendler, eski su yolları ve kaynak suları; su kumpanlarının sermaye, gelir-gider durumları; İstanbul’daki su sarfiyatı; resmi ve özel hastanelerin isimleri, hastanelerde çalışan ve tedavi gören kişiler, çeşitli milletlere ait hastaneler, hastalıklar, Darülaceze’de çalışan ve tedavi gören ve vefat edenler; kuruluşundan 1912 yılı sonuna kadar gelen-giden kişiler; yardım kuruluşları; eczaneler, mezarlıklar, sanayi kuruluşları hakkında bilgiler verilmektedir.

Ticaretle ilgili olan yedinci bölümde, çarşı-pazar yerleri ve burada satılan yiyeceklerin çeşit ve fiyatları; kasap dükkânlarında satılan et miktarı ve fiyatında meydana gelen değişim; Kapalıçarşı’da satılan mücevheratın miktarı ve bundan alınan vergi; at pazarlarında satılan hayvan sayıları; kömür ve odun depolarının bulunduğu yerler, bu depolardaki kömür ve odun miktarı ve fiyatı; balıkçılık, avlanan balık çeşitleri; alkollü içerek imalathaneleri, bayileri ve bundan elde edilen vergi miktarı; ticaret odaları, esnaf örgütleri, eğlence mekânları, bira fabrikaları hasılatı, gazhaneler ve gaz kumpanyaları, borsa, dış borç, merkezi İstanbul’da olan anonim şirketler, mevcut bankalar, şimendifer kumpanyaları, deprem ve hayat sigorta kumpanyaları, tiyatro ve konser alanları hakkında veriler içermektedir.

Nakliye araçları mecmuanın ayrı bir bölümünü oluşturmaktadır. Cadde ve meydanların miktarı, köprülerin gelir-gider miktarı; rıhtımlar ve rıhtım kumpanları; şimendifer kumpanyaları; deniz ve kara ulaşımında kullanılan araçlar, bu araçlarla taşınan yolcu, araçlarda çalışan kişiler ve araçların gelir-gideri; yabancı postalar hakkında veriler bu bölümde karşımıza çıkar.

Dokuzuncu bölüm idari yapı ve merkez emanet ile belediye idarelerinin gelir-giderlerine ayrılmıştır.

Mecmuanın fihristinde ve içeride başlık olarak yer verilmesine rağmen, mecmuanın bazı bölümleri ve bölüm içerisindeki bazı kısımlar eksiktir. Mecmuanın “Medhal” bölümünde aktarıldığına göre, talep edilen verilerin gelmemesinden dolayı birinci, ikinci ve onuncu bölümün sadece fihristine yer verilmiştir. Yine fihristten anlaşıldığına göre, birinci bölümde (“Beldenin Ahval-i Hevaiyyesi”) İstanbul’un meteorolojisi; ikinci bölümde (“Beldenin Vüsati”) genel olarak beldenin, belediye dairelerinin, arsa, meydan, kışla, cami, kilise, istasyon vs. unsurların yüzölçümleri; onuncu bölümde (“Vukuat-ı Zabıta”) ise belde genelindeki adli yapı ve olayların istatistiğine yer verilmesi plalanmıştır. Bu eksik bölümlere ek olarak, bazı bölümlerdeki başlıklarının altı da veri yokluğundan boş bırakıldığı görülmektedir. Mecmua yayına hazırlanırken bu eksik kısımlar da orjinalinde yer aldığı şekliyle hem fihristte hem de içeride aynı şekilde aktarmaya özen gösterilmiştir. Eksik de olsa bu tertip, araştırmacılara dönemin istatistiğini olduğu kadar mecmuayı hazırlayanların vizyon ve imkânlarını göstermesi açısından önemlidir.

Yukarıda kısaca içeriğinden bahsettiğimiz mecmuanın fihristi, daha önce belirtildiği gibi, içerideki başlıklarla tam olarak uyumlu değildir. Fihristte olup da içeride olmayan başlıklar olduğu gibi, fihristte ve içeride olan başlıkların birbirinden farklılık gösterdiği durumlar da mevcuttur. İçeride ve fihristte olan başlıkların bazılarının verisi yoktur. Bunun istenilen bilginin gelmemesinden kaynaklı olduğu çoğunlukla belirtilmiştir. Bilgi elde edilemeyen maddelerin bir kaçının açıklaması tek bir başlıkta toplandığından tablo başlık numaraları sıralı takip etmemektedir. Başlık numalarında atlamalar vardır. Mecmua yayına hazırlanırken bu tür orijinal metinden kaynaklanan sorunlara müdahale edilmemiştir.

Diğer taraftan, anlaşıldığına göre, kitap dizgisi bittikten sonra gelen bazı veriler, mecmuanın sonuna eklenmiş ve bu tabloların hangi kısma gelmesi gerektiği hakkında notlar düşülmüştür. Dördüncü bölüme ait olan bu veriler, ilgili nota uygun olarak çeviriyazımını sunduğumuz bu baskıda, bütünlüklü olarak anlaşılması için ilgili bölüme taşınmıştır.

Metinde köşeli parantez içinde gösterilen kısımlar yayına hazırlayanlar tarafından eklenmiştir. “Hata-savab” cetvelindeki bazı düzeltileri, fihristte olup da başlıkta olmayan eksik olduğunu düşündüğünüz bilgileri ve eski Türkçede okunduğu gibi yazılan yabancı isimlerin bulabildiğimiz orjinal halleri bu şekilde köşeli parantez içerisinde gösterilmiştir. Son olarak, kafa karışıklığı yaratmaması için, metnin orijinal fihristindeki sayfa numaraları da kaldırılmıştır.

Yayına hazırlayanlar olarak, yüzyılı aşan bir süre sonra tekrar yayınlanan mecmuayı daha rahat okunabilir kılmak adına bir sözlükçe hazırladık.

İstanbul tarihi konusunda araştırmacılar ve genelde tüm ilgililer için çok değerli istatistiksel bilgiler barındıran bu çalışmayı yüzyıl sonra İstanbullulara kazandırırken, bu bilgilerden yola çıkarak daha bilinçli ve bilgili analizler için önemli bir kaynak sunduğumuza inanıyoruz.

Temmuz 2022’den itibaren düzenli olarak yayınlamaya başladığımız İstanbul Şehremaneti Mecmuası ve 2023 yılı içerisinde yayınlayacağımız (yine İstanbul Belediyesi yayını olan) 1926 Salnamesi ile İhsaiyat Mecmuası’nın 1329/1913, 1330/1914 ve 1335/1919 sayıları aracılığıyla bu kaynakları günümüz okuyucusunun erişimine sunmaya devam edeceğiz.